بررسی کتاب پورتراب ۴
” شیوه تقسیمات ناهمگون زمانی دست راست و چپ در ساز پیانو” نوشته استاد مصطفی کمال پورتراب
بررسی و معرفی: دکتر پویان آزاده, دکترای آموزش موسیقی (پیانو) – دانشگاه مارتین لوتر آلمان
در علم پداگوژی پیانو همواره تحلیل قطعات اولویت دارد. این توصیه ی علم آموزش پیانو در تدریس به بزرگسالان و نه کودکان است. تحلیل. تحلیل اثر به طور کلی, ساختار قطعه, فرم, ریتم, متر, تنالیته, مدالیته و ویژگی های تکنیکی.
از دیگر سو موسیقی با اعداد نیز رابطه دارد, به طوری که در مکتب یونان, اعداد, اصل هر واقعیتی بشمار می رفتند. آن ها عقیده داشتند که در کنه هر موجود, عددی نهفته است که قدرت آن در گردش ستارگان نمودار و بر وجود انسان و تمامی فعالیت های او حاکم است بویژه که در “تناسب زمانی اصوات و خوش صدایی” آن ها دخالت دارد.
کتاب “شیوه ی اجرای تقسیمات ناهمگون زمانی دست راست و چپ در ساز پیانو” نوشته ی استاد مصطفی کمال پورتراب روشی علمی برای سهولت در اجرای “بای متریک” و “پلی متریک” در ساز پیانو است. “بای متریک” به معنای همزمانی اجرای دو متر متفاوت توسط دو دست پیانیست است. این موضوع در رپرتوار دوره رمانتیک به بعد “پیانو کلاسیک اروپایی” در آثار بسیاری از آهنگسازان و پداگوگ های پیانو از جمله بتهوون, چرنی, شوپن, برامس و … مطرح می شود.
اما روش آموزش سنتی اجرای دو متر متفاوت توسط دو دست چیست؟ معلم پیانو از هنرجو می خواهد که هر ریتم را به تنهایی و تکدستی آنقدر تکرار کرده تا غریزی یا فطری شود و سپس آن دو را با هم ترکیب کند. طبیعتا این روشی است که نیاز به وقت و انرژی فراوان دارد و از دیگر سو نتیجه حاصله ممکن است کاملا دقیق نباشد.
ابداع مطرح شده در این کتاب که استاد پورتراب را چهره ی ماندگار و یکی از مشاهیر جهان در مجله فرهنگ و هنر جهان منتشره در پاریس کرده است به شکل تحلیلی به “بای متریک” و “پلی متریک” در پیانو پرداخته همراه با مثال های فراوان ملموس.
جرقه ی این ایده برمی گردد به زمانی که خواهر مصطفی کمال پورتراب, خانم اقدس پورتراب نزد یکی از نوازندگان بنام روس ساکن ایران آن زمان, خانم کیتی امیرخسروی, که به گروه نوازندگان پیانو کلاسیک اروپایی تعلق دارد, این گروه شامل: تاتیانا خاراتیان, رافی پطروسیان, تانیا آشوت هارتونیان و دیگران, مشق پیانو می کرده است و ناتوان از اجرای دقیق بای متریک در فانتزی امپرمتو اثر فردریک شوپن پیانیست و آهنگساز لهستانی. در این قطعه که یک دست سه نت چنگ و دیگری چهار دولاچنگ اجرا می کند اجرایش برای نوازندگان پیانو به طور معمول با دشواری هایی روبرو است. استاد پورتراب که با علم ریاضی آشنایی داشته اند ابداعی برای اجرای این گونه “بای متریک ها” انجام دادند. اجرای آن را در کتاب اینگونه توضیح دادند که اگر هر ضرب را یک ثانیه در نظر بگیریم هر نت دولاچنگ یک چهارم ثانیه و هر نت تریوله یک سوم ثانیه می شود. حال زمان را بزرگتر می کنیم. بدین شکل که مخرج مشترک چهار و سه, ۱۲ را در نظر گرفته و به جای یک ثانیه در دوازده ثانیه این دو ریتم را تقسیم می کنیم. هر نت دولاچنگ ۳ ثانیه (واحد) و هر نت چنگ ۴ ثانیه (واحد) می شود. و براحتی می توان از این دو متر به یک ریتم واحد رسید.
همان طور که در متد های روز آموزش پیانو در اروپا برای آموزش ریتم, از شعر و یا کلام بهره می برند پورتراب هم برای درک هر کدام از این ترکیب های متریک لغاتی را انتخاب کرده است از جمله برای همین ترکیب سه تا در مقابل چهار تا عبارت “وای حسین کشته شد” و …
کتاب “شیوه اجرای تقسیمات ناهمگون دست راست و چپ در ساز پیانو” در بردارنده دیگر نمونه های فراوان از محاسبات “بای متریک” برای نوازندگان ساز پیانو است.
در سال ۱۹۶۸ میلادی در سن ۴۴ سالگی زمانی که ایشان با بورس دولت فرانسه راهی آن کشور شدند و این نظریه را مطرح کردند ابتدا با بی توجهی برخی اساتید مواجه شدند تا اینکه پرفسور لب (Leb) استاد آکوستیک با دستگاه سوناگراف اندازه گیری کرده و صحت این نظریه را تایید می کند. چون کوانتوم کوچکترین ذره انرژی است و ایشان زمان را به اجزای بسیار ریز تقسیم کرده اند شورای دانشکده علوم پاریس از کلمه ی کوانتوم یک مصدر کوانتیفیه و یک اسم مصدر کوانتیفیکاسیون ایجاد کرد که معادل آن در زبان انگلیسی, کوانتایز و کوانتیفیکیشن می شود.
با مطالعه موضوع در بستر پیانو کلاسیک ایرانی نگارنده (پویان آزاده) به این نتیجه رسیده است که گروهی دیگر از نوازندگان پیانو در ایران که به گروه نوازندگان “پیانو کلاسیک ایرانی” تعلق دارند (اساتید مرتضی محجوبی و جواد معروفی نمایندگان شاخص این گروه) در آثارشان از “بای متریک” (همزمانی اجرای دو متر متفاوت در دو دست) استفاده کرده اند. خصوصا استاد محجوبی که به وفور و بدون کوچکترین لغزشی در اجرای ریتم و متر ودر اجراهای ریزهای شش تایی و هشت تایی در بداهه نوازی هایشان این تقسیمات ناهمگون زمانی دست راست و چپ را به شکل کاملا فطری, دقیق اجرا می کنند.
بنا به دلایل فوق, مطالعه این کتاب برای هر دو گروه نوازندگان “پیانو کلاسیک اروپایی” و “پیانو کلاسیک ایرانی” توصیه می شود.
- این متن بر گرفته شده است از سخنرانی دکتر پویان آزاده در مراسم رونمایی کتاب ” شیوه تقسیمات ناهمگون زمانی دست راست و چپ در ساز پیانو” نوشته استاد مصطفی کمال پورتراب در تاریخ چهارم بهمن ۱۳۹۴ در تالار مهر تهران با حضور و سخنرانی اساتید فرهاد فخرالدینی, محمد سریر, حمیدرضا نوربخش, داوود گنجه ای, داریوش پیرنیاکان, ناصر چشم آذر, شهرداد روحانی و …
